کتاب: سلسلہ فتاوی علمائے اہل حدیث 3 مجموعہ فتاویٰ محدث العصر علامہ محمد عبد الرحمن مبارکپوری - صفحہ 122
شودیا نہ چنانچہ در بلوغ المرام است: عن عبد اللّٰه بن عمر رضی اللّٰه عنہ قال:قال رسول اللّٰه صلی اللّٰه علیہ وسلم:(( إِذَا کَانَ الْمَائُ قُلَّتَیْنِ لَمْ یَحْمِلِ الْخَبَثَ )) وفي روایۃ:(( لَمْ یَنْجُسْ )) أخرجہ الأربعۃ وصححہ ابن خزیمۃ وابن حبان۔[1] این تحقیق از روئے حدیث بود،باقی ماند حکم چاہ مذکور ازروئے فقہ حنفیہ،پس آن این است کہ بر آوردہ خواہد شد جمیع آب آن چنانچہ در ہدایہ است:’’وإن ماتت فیہ شاۃ أو آدمي أو کلب ینزح جمیع ما فیھا من الماء،لأن ابن عباس و ابن الزبیر رضی اللّٰه عنہم أفتیا بنزح الماء کلہ حین مات زنجي في بئر زمزم‘‘[2] لیکن ایں حکم قابلِ تسلیم نیست،زیرا کہ این حکم بر بنائے فتویٰ ابن عباس رضی اللّٰه عنہما و ابن الزبیر رضی اللّٰه عنہما است،وایں فتویٰ مخدوش است بچند وجوہ: اول:آنکہ سند این فتویٰ ضعیف است،چنانچہ در درایہ تخریج ہدایہ مرقوم است:’’قولہ:وروي عن ابن عباس و ابن الزبیر رضی اللّٰه عنہم أنھما أفتیا بنزح ماء البئر کلھا حین مات زنجي في بئر زمزم۔رواہ الدار قطني من طریق ابن سیرین أن زنجیا وقع في بئر زمزم فأمر بہ ابن عباس رضی اللّٰه عنہما فأخرجہ اھـ قال البیھقي:ابن سیرین عن ابن عباس رضی اللّٰه عنہما منقطع‘‘ بعد ازین برائے این اثر چند طرق ذکر کردہ ہمہ را ضعیف گفتہ۔ دوم:آنکہ اگر تسلیم کردہ شود کہ سند این فتویٰ صحیح است،تاہم ازو احتجاج صحیح نیست،زیرا کہ قول صحابی حجت نیست،چنانچہ در مجمع البحار کہ از تصنیف محمد طاہر پٹنی حنفی است،مرقوم است:’’والموقوف ما روي عن الصحابي من قول أو فعل متصلاً أو منقطعاً،وھو لیس بحجۃ‘‘[3] سوم:آنکہ اگر این ہم تسلیم کردہ شود کہ قول صحابی حجت است،تاہم احتجاج ازین فتویٰ صحیح نیست،زیرا کہ نافی این فتوی حدیث مرفوع صحیح است،چنانکہ گذشت،و ہر قول صحابی کہ خلاف حدیث مرفوع باشد قابل احتجاج نمی شود،و این نزد حنفیہ ہم مسلم است،چنانچہ در فتح القدیر شرح ہدایہ است:’’قول الصحابي حجۃ فیجب تقلیدہ عندنا ما لم ینفہ شییٔ آخر من السنۃ‘‘[4] (فتح القدیر،کتاب الصلاۃ،باب صلاۃ الجمعۃ،تحت قولہ إذا خرج الإمام یوم الجمعۃ) حاصل آنکہ فتویٰ ابن عباس و ابن الزبیر رضی اللہ عنہم ہرگز قابل احتجاج نیست بوجوہ مذکورہ بالا،پس آن حکم کہ از ہدایہ نقل شدہ ہم قابلِ تسلیم نخوا ہد شد،و عجب است ازین حضرات احناف کہ اینجا بر آب این چاہ حکم نجاست کنند،وجائے دیگر برچنین آب حکم طہارت کنند کہ از آب این چاہ بدرجہا پلید است،چنانچہ گویند کہ اگر بر سطح مکان گندگی
[1] سنن أبي داود،رقم الحدیث (۶۳) سنن الترمذي،رقم الحدیث (۶۷) سنن النسائي،رقم الحدیث (۵۱۷) صحیح ابن خزیمۃ (۹۲) [2] الھدایۃ للمرغیناني (ص:۲۴) [3] الدرایۃ لابن حجر (۱/ ۶۰) [4] فتح القدیر (۲/ ۶۸)